نقش تبخیر و تعرق در پایش خشک سالی هواشناسی در چند ناحیه اقلیمی کشور

سابقه و هدفآب یکی از اساسی ترین نیازهای بشر و سایر موجودات زنده است. خشک سالی پدیده ای طبیعی و تکرار پذیر است که می تواند موجب بروز بحران های جدی شود. این پدیده در هر رژیم آب و هوایی، حتی در مناطق مرطوب ممکن است مشاهده شود، اما اثرات و فراوانی آن در مناطق خشک و نیمه خشک بیشتر نمایان می شود. مهم ترین عامل ایجاد خشک سالی بارندگی می باشد، اما افزایش و یا کاهش تبخیر و تعرق می تواند تا حدودی شرایط خشک سالی را تشدید و یا تعدیل نماید. به منظور پایش خشک سالی از شاخص های متفاوت که عموما مبتنی بر بارندگی و یا بارندگی و تبخیر و تعرق می باشند، استفاده می شود. از طرف دیگر پایش خشک سالی بر اساس شاخص های متفاوت ممکن است نتایج متفاوتی را نیز سبب شود. از این رو، در این پژوهش به پایش خشک سالی هواشناسی و بررسی تاثیر تبخیر و تعرق بر آن طی سال های 1339-40 الی 1388- 89 و مقایسه وضعیت خشک سالی بر اساس سه شاخص spi، rdi و spei در شش ایستگاه سینوپتیک رامسر، همدان، شیراز، سبزوار، بندرعباس و یزد، که به ترتیب در اقلیم های مرطوب ساحلی، کوهستانی، نیمه کوهستانی، نیمه بیابانی، بیابان ساحلی و بیابانی واقع شده اند، پرداخته شده است.مواد و روش ها در این مطالعه از آمار ماهانه پارامترهای هواشناسی بارندگی، دمای میانگین، دمای حداقل، دمای حداکثر، رطوبت نسبی، ساعات آفتابی و سرعت باد، شش ایستگاه سینوپتیک استفاده گردید. ابتدا آزمون های اولیه آماری بر داده های ماهانه پارامترهای هواشناسی ایستگاه های مذکور صورت گرفت. به این منظور از سه آزمون معروف من–کندال برای تشخیص روند، من– ویتنی برای تشخیص همگنی و گروبز – بک برای یافتن داده پرت استفاده شده است. پس از تایید اولیه این داده ها از نظر همگنی و داده پرت، مقادیر هر یک از شاخص های spi، rdi و spei در مقیاس های سالانه و فصلی محاسبه گردید.یافته هانتایج نشان داد که در مناطق مرطوب تفاوت معنی داری بین شاخص spi با شاخص های rdi و spei که تبخیر و تعرق را در نظر می گیرند، وجود ندارد، اما در مناطق خشک تفاوت نتایج شاخص ها واضح است. کم ترین اختلاف از نظر پایش وضعیت خشک سالی، بین شاخص های spi و rdi در فصل بهار و در شهر همدان می باشد، درحالی که بیش ترین اختلاف، بین شاخص های spi و rdi در فصل تابستان و در شهر یزد (با اقلیم بیابانی) وجود دارد. این موضوع اهمیت پدیده تبخیر و تعرق در فصول گرم و خشک به خصوص در مناطق خشک و بیابانی و تاثیر آن بر خشک سالی را نشان می دهد. در فصل های پاییز و زمستان در هر شش ایستگاه مورد نظر، کم ترین اختلاف بین شاخص های spi با spei و spi با rdi اتفاق افتاده است، بنابراین در این فصل ها که تبخیر و تعرق کم تر می باشد، این پدیده نقش کم تری در شرایط رطوبتی (خشکسالی و یا ترسالی) دارد.نتیجه گیریبراساس نتایج این پژوهش، می توان بیان نمود که در بیشتر مواقع عملکرد شاخص ها ی مورد بررسی در مناطق مختلف و در بازه های زمانی متفاوت، یکسان نمی باشد. از طرف دیگر می توان نتیجه گرفت که نوسانات وضعیت رطوبتی (ترسالی و خشک سالی) در ایستگاه های مورد مطالعه بر اساس هر یک از شاخص های مورد بررسی بسیار زیاد می باشد. ضمن آن که شدت وقوع خشک سالی و تعداد دفعات تکرار آن بر اساس شاخص های مختلف، متفاوت می باشد. پیشنهاد می شود به منظور پایش خشک سالی هواشناسی در مناطق خشک که بارندگی عموما ناچیز بوده و از طرف دیگر تبخیر و تعرق چندین برابر بارش سالانه است، از شاخص هایی که مبتنی بر بارش و تبخیر و تعرق هستند، استفاده شود. در حالی که در مناطق مرطوب (مانند رامسر) پدیده ی تبخیر و تعرق نقش چندانی در وقوع خشک سالی ایجاد نمی نماید و می توان به منظور ساده سازی، خشکسالی هواشناسی را تنها بر اساس بارندگی پایش نمود.